از سال ۱۳۲۰ ق و در دوره مظفری جریره قشم و بندر خمیر به اتباع داخلی ایران اجاره داده شد و این دو مکان جزیره قشم و بندر خمیر را خازن الدوله پسر امین السلطنه تیول خود قرار داده بود)دژگانی،ص ۳۳( هر دو مکان در واقع در سال ۱۹۰۳ م در اجاره معین التجار بوده اند و او از سوی مسئول بنادر خلیج فارس این دو مکان را اجاره کرده بود) ۱۵۵۱.Lorimer,p ( قشم به وساطت شیخ احمد گله داری نزد معین التجار به شیخ حسن قشمی به مبلغ سه هزار و پانصد تومان اجاره داده شد. )دژگانی،ص ۳۳ ( در سال ۱۹۰۳ م ماهی خشک، گل سرخ و نمک صادرات جزیره قشم و برنج، شکر و قهوه واردات این جزیره بود ) ۱۵۵۸.Lorimer,p (. در سال ۱۹۰۹ م انگلیسی ها در جزیره قشم فعال بودند و در باسعیدو که از دوره فتحعلی شاه پایگاهی را اجاره کرده بودند، در این سال زغال پیاده نمودند و مداوم در باسعیدو رفت و آمد داشتند. تعداد زیاد قبرهای انگلیسی موجود در باسعیدو نشان دهنده حضور زیاد انگلیسی ها در این جزیره است(اقتداری،ص ۲۳۴ و۲۳۵ ).
در دوره احمدشاه قاجار، جزیره قشم دارای هزار و سیصد خانوار بود و سی قریه داشت، جمعیت شهر قشم چهار هزار نفر و جمعیت مناطق دیگر آن شش هزار نفر بوده است. تجارت جزیره قشم با هند بود و کالاهایی نظیر گندم، ریسمان، پارچه، برنج، چایی، آرد، برنج، شکر و قند واد جزیره می شد. صادراتی از این بندر صورت نمی گرفت و فقط ماهی به جزیره هنگام فرستاده می شد. دریانوردان آن جا دویست عدد کشتی بادبانی داشتند. وصول کنندگان مالیات ضابطان محلی بودند و چهار هزار تومان سالانه مالیات به دولت ایران پرداخته می شد.این بندر تفنگچی حکومتی نداشت. کارگاه های چادر بافی در آن جا زیاد بود(وثوقی،ص ۲۰۳ – ۲۰۵ ) عایدات گمرگ آن جا سیصد تا هفتصد تومان و سالیانه سی هزار تومان بود. علت این تفاوت هم به واسطه تابستان بود که تمام اهالی از قشم به میناب می رفتند و کسی در قشم نمی ماند. گمرک آن جا نیز اجاره بود(همان، ص ۲۰۶ ) در ابتدای سده بیستم و در سال ۱۹۱۶ م گمرکات جزیره قشم اعم از گمرک، قشم، گمرک باسعیدو و گمرک لافت، تحت نظر استاندار خلیج فارس در بوشهر بودند(وادالا،ص ۱۳۸) در دوره پهلوی اول مردم جزیره قشم به علت رکود معاملات مروارید، بی آبی، بیکاری، دوری از سواحل اصلی، عدم توجه دولت های وقت، فشار بی رویه ماموران به ساکنان متعصب در کشف حجاب، سربازگیری، تاسیس گمرک و عوارض گمرکی، انحصار تجارت خارجی و جلوگیری از حمل قاچاق، حدوث زلزله های متعدد قوی به کشورهای عمان، پاکستان، زنگبار، هندوستان و شیخ نشین های خلیج فارس مهاجرت کردند.(نوربخش،ص ۱۸۴) با وجود این جزیره قشم در این دوره دارای آبادی های متعدد بوده و جمعیت آن در حدود ۱۲۰۰۰ نفر بود و شغل مردم آن جا در کنار داشتن اندکی کشاورزی، ماهی گیری و صید مروارید بود و با کرانه های عمان و بندرعباس روابط تنگاتنگ داشتند. رفت آمد مردم نیز از این جزیره به سایر نقاط با کشتی های بادی بود. معادن نمک و نفت آن نیز شناخته شده بود.( بایندر،ص ۶۶ ) در این دوره کلیه حکام عرب و بنی معین از جزیره قشم کنار گذارده شدند و به جای ایشان حکامی از جانب مرکز انتخاب و منصوب گشتند. چون جزیره قشم آن زمان تابع بوشهر بود و حتی به شکایات مردم قشم نیز حکام بوشهر رسیدگی می کردند و از طرف دولت به تنگسیری ها ماموریت داده شده بود تا به قشم بیایند و اداره امور را عهده دار گردند. در سال ۱۳۰۴ نخستین بخشدار رسمی دولت به نام آقای آشغانی از تهران وارد قشم شد( نوربخش،ص ۱۸۴ و ۱۸۵) در دوره پهلوی دوم جزیره قشم از بخش های شهرستان بندرعباس بود و پنج جزیره هنگام، لارک، هرمز، تنب بزرگ و تنب کوچک زیر نظر بخش قشم بودند و روستاهای مهم آن شامل باسعیدو، صلخ و درگهان می شد. شغل ساکنین آن نیز ماهیگیری، کشاورزی و دریانوردی بود(دهخدا،ص ۱۷۵۹۶) این جزیره در حدود چهل روستا و دهستان داشت و جمعیت آن حدود هیجده هزار نفر بود و چون هوای جزیره هرمز بسیار گرم بود، مردم متمکن آن در ایام تابستان به شهر میناب می رفتند و کارگران جزیره در فصل زمستان در معادن خاک سرخ این جزیره مشغول به کار بودند و محصول خرمای آن جا نیز در نوع خود بی نظیر بود و خوراک بیشتر مردم جزیره را تشکیل می داد. (میریان،ص ۴۹۵ و ۴۹۶ ).
* آثار تاریخی و باستانی جزیره قشم:
در جزیره قشم آثار تاریخی و باستانی متعددی وجود دارد. که مهمترین آن ها عبارتند از قلعه قشم؛ آثار بندرلافت؛ آثار باسعیدو؛ آثار سدهای آب رسانی و منابع ذخیره آب در جزیره؛ قبرستان آبادی رمکان و خرابه های تورانشاهی؛ بقعه و مسجد برخ در آبادی کوشه قشم، آثار قریه توریان، زیارتگاه بی بی مریم و الواح مقابر اسلامی در آبادی جی جیان جزیره قشم ( اقتداری، آثار شهرهای…،ص ۷۶۳ و ۷۶۴ ) که به برخی از آن ها پرداخته می شود:
۱-مسجد برخ جزیره قشم : ساختمان اولیه این مسجد، احتمالا در سال های اولیه اسامی، در خلال فتح جزایر و بنادر ایران در روستای کوشه قشم ساخته شده است. این مسجد در سال ۲۴۴ ق یک بار تعمیر شده و در سال ۷۳۶ ق بر اثر زلزله تخریب گردیده است و پس از چندی در سال ۷۳۷ ق توسط سلطان فتح الله نواده سلطان محمود که احتمالا یکی از پادشاهان هرمز و یا امرای لارستان بود، تجدید بنا شده است. محراب مسجد در قسمت شمالی واقع شده است. در این مسجد لوحی از چوب وجود داشته است که تاریخ بنا و تعمیر مسجد روی آن قید شده بود. این لوح به تهران منتقل شده و در یکی از موزه ها نگهداری می شود (زنده دل، ص ۹۱ و ۹۲ )
۲- قلعه پرتغالی قشم : از آثار دوره پرتغالی ها است. بنای قلعه از سنگ مرجانی دریائی و ملاط گچ و ساروج ساخته شده و دارای چهار برج و در کنار دریا و اکنون در کنار آبادی قشم قرار دارد. در درون قلعه آثار یک آب انبار بزرگ و یک قسمت اتاق ها و دیوان خانه و یک زیر زمین در جنوب شرقی قلعه هویدا است. (اقتداری، ص ۷۶۴ و ۷۶۵ )
۳-مسجدجامع قشم(مسجد بی بی): بزرگ ترین و قدیمی ترین مسجد شهر قشم، مسجد جامع آن است که در سال ۱۲۰۲ ق ساخته شده است. طرح شبستان مسجد مستطیلی شکل است و در وسط آن، در دو ردیف، شانزده ستون تعبیه شده است. (زنده دل، ص ۹۲ ) این مسجد که در محله مسنی و در کنار قلعه سنگی قرار دارد توسط بی بی صوغیه همسر شیخ عبدالله، حاکم وقت جزیره ساخته شده است(بلوکباشی،ص ۳۹ )
۴-چاه های طلا یا تلا: از دیگر آثار گذشته وجود حلقه چاه های معروف به طلا است که بنا به گفته آن هایی که اخبار از گذشتگان به آن ها رسیده عنوان می کردند، این چاه ها در اوج عمران و آبادی لافت حفر شده است و به عدد تعداد ایام سال کبیسه ۳۶۶ حلقه بوده است که به تدریج خراب و پرگل و لای شده است.(دژگانی،ص ۳۲)
۵- بقعه شیخ برخ الاسود: این بقعه در روستای کوشه قشم و در جوار مسجد قدیمی روستا واقع شده است. بر اساس کتیبه موجود در این مسجد، این بنا در حدود سال ۲۴۴ ق ساخته شده است و در سال ۷۳۷ ق بعد از تخریب آن به وسیله زلزله، به دستور یکی از شاهزادگان جزیره هرموز یا لارستان مرمت شده است.(زنده دل،ص ۹۳ )
۶- قبرستان انگلیسی: این قبرستان در باسعیدوی جزیره قشم قرار دارد و یاد آور حضور پرتغالی ها در جزیره قشم می باشد؛
۷- برکه بی بی: این برکه نخستین برکه آب شهر قشم در سال ۱۲۰۲ ق به وسیله زن خیرخواه و نیکوکاری به نام صوغیه همسر شیخ عبدالله حاکم قشم ساخته شده است. با این که سقف آن را بارها تجدید بنا کرده اند، معهذا هنوز این برکه بعد از دویست سال عمر به نام برکه بی بی پابرجاست و مورد استفاده مردم قرار دارد(سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح،ص ۳۲ – ۳۸)
۸- قلعه لافت: این قلعه در بخشی از لافت کهنه به نام کوه شهر، در جنوب آبادی و در غرب برکه به نام طلا قرار دارد. قلعه یک بارو، چهار برج و یک دروازه داشته است. این قلعه نیز کم و بیش شبیه سبک معماری قلعه قشم است و آن را با سنگ و ملاط و ساروج ساخته اند. این قلعه در محل به نام قلعه نادرشاهی شهرت دارد. لیکن تاریخ بنای آن قدیم تر از دوره افشاریه و به دوره صفویه می رسد(بلوکباشی، ص ۱۳۷ )
۹- آثار خربس: روستای خربز، هوربز یا خربس از مناطق باستانی جزیره قشم است که در اطراف و بلندی های آن آثار قدیمی فراوانی وجود دارد که در طول زمان عمده آن ها از بین رفته است. در کنار شهر بزرگ خربز یعنی جنوب غربی جزیره قشم و در حد فاصل بین شهر و نیایشگاه مهر، یک مخزن آب وجود داد که عنوان می کنند مربوط به دوره ساسانیان است. این برکه مدت ها به حالت مخروبه بود، که اخیر بازسازی شده است(جغرافیایی جزایر ایرانی خلیج فارس،ص ۲۳۲ و ۲۳۳ )
آثار شهر قدیمی خربز نیز مربوط به دوران ساسانی است و در حفاری های انجام شده بر روی سفال ها و دیگر وسایل باقیمانده در جزیره قشم مشخص گردیده است که طول تقریبی این شهر هفت کیلومتر و دارای آب شیرین بوده است ( نوربخش، ص ۳۲۴ و ۳۲۵) همچنین غارهای خربس که به صورت تالاری در صخره ها می باشد، از دیگر آثار این شهر تاریخی است. (جغرافیایی جزایر ایرانی خلیج فارس،ص ۲۳۲ و ۲۳۳ )